Robert Brenner-Cuba Socialista
Greenspan e a Reserva Federal, axudados por outros importantes Bancos Centrais, contrarrestaron o novo ciclo descendente con outra rolda de inflación dos prezos dos activos, e isto foi esencialmente o que nos trouxo onde estamos hoxe. Ao reducir a cero as taxas de xuros a curto prazo por tres anos, facilitaron unha explosión sen precedentes históricos do endebedamento dos fogares, que contribuíu e alimentou a suba dos prezos das casas e a riqueza familiar.
Pódese dicir a xeito de conclusión -debido a que as perdas dos bancos, xa enormes, son tan reais, e a que probabelmente crezan moito máis a medida que empeore a queda- que a economía enfronta a perspectiva, sen precedentes no período de posguerra, dun conxelamento do crédito no mesmo momento en que está esvarando nunha recesión, e que os gobernos enfrontan un problema dunha dificultade sen precedentes para evitar este resultado.
A actual crise pode transformarse na máis devastadora desde a Grande Depresión. Manifesta problemas profundos non resoltos na economía real que foron literalmente disimulados durante décadas por medio do endebedamento, así como unha escaseza financeira no curto prazo dunha profundidade nunca vista desde a segunda guerra mundial. A combinación da debilidade da acumulación de capital subxacente e a crise do sistema bancario é o que fai a caída tan inmanexábel para os gobernantes e tan seria a súa potencialidade de producir un desastre. A praga de hipotecas executadas e fogares abandonados -adoito ocupados e desposuídos de todo, incluíndo os cables de cobre- axexa Detroit en particular, e outras cidades do medio oeste.
O desastre humano que isto representa para centos de millares de familias e as súas comunidades só pode ser o primeiro sinal do que significa unha crise capitalista. A alza histórica dos mercados financeiros nos anos 1980, 1990 e 2000 -coa súa transferencia de ingreso e riqueza ao un por cento máis rico da poboación- distraeu a atención do debilitamento de longo prazo das economías capitalistas avanzadas. O progreso económico nos Estados Unido, Europa occidental e Xapón, segundo virtualmente todos os indicadores estatísticos -crecemento da produción, investimento, emprego e salarios- deteriorouse, década tras década, ciclo económico tras ciclo económico, desde 1973.
Os anos desde o comezo do presente ciclo, que se orixinou a comezos de 2001, foron os peores de todos. O crecemento do Produto Bruto Interno (PIB) nos Estados Unidos foi o máis lento para calquera intervalo comparábel desde fins dos 40, mentres que o aumento de novas plantas e equipamento e a creación de empregos estiveron un terzo e dous terzos respectivamente por baixo da media de posguerra. Os salarios horario reais para a produción e traballadores non supervisores, ao redor do 80% da forza de traballo, estiveron practicamente pranchados, esmorecendo ao redor do seu nivel de 1979.
A expansión económica tampouco foi suficientemente forte en Europa occidental ou Xapón. A caída do dinamismo económico do mundo capitalista avanzado está enraizada nun descenso moi importante da rendibilidade, causado en primeiro lugar por unha tendencia crónica á sobrecapacidade no sector manufactureiro mundial, que data de fins dos anos 60 e principios dos 70. Contra o ano 2000, en Estados Unidos, Xapón e Alemaña, a taxa de ganancia na economía privada tivo unha recuperación, pero no ciclo dos 90 non subiu máis que no dos 70.
Coa redución da rendibilidade, as empresas tiveron menores ganancias para agregar ás súas plantas e equipamentos e menores incentivos para expandirse. A continua redución da rendibilidade desde os anos 70 levou a unha caída sostida no investimento, como proporción do PIB, nas economías capitalistas avanzadas, así como reducións graduais no crecemento da produción, medios de produción e emprego.
O prolongado devalo na acumulación de capital, así como a contención dos salarios por parte das corporacións para restaurar as súas taxas de retorno, xunto cos recortes do goberno no gasto social para reforzar as ganancias, levaron a unha caída no crecemento dos investimentos, o consumo e a demanda do goberno, e polo tanto no crecemento da demanda de conxunto. A debilidade da demanda engadida, consecuencia en última instancia da redución da rendibilidade, constituíu a principal barreira ao crecemento nas economías capitalistas avanzadas.
Para contrarrestar a persistente debilidade da demanda engadida, os gobernos, encabezados polo de Estados Unidos, non tiveron máis alternativa que emitir volumes cada vez maiores de débeda, a través de canles cada vez máis variadas e barrocas, para manter funcionando a economía. Inicialmente, durante os 70 e 80, os estados víronse obrigados a incorrer en défices públicos cada vez maiores para soster o crecemento. Pero aínda que isto mantivo a economía relativamente estábel, eses défices tamén a levaron ao estancamento: na xerga desa época, os gobernos progresivamente recibían menos, era menor o crecemento do PIB por cada aumento do endebedamento.
Do recorte de orzamento á burbulla económica
A primeiros dos anos 1990, en Estados Unidos e Europa, dirixidos por Bill Clinton, Robert Rubin e Alan Greenspan, os gobernos que viraran á dereita e se guiaban polo pensamento neoliberal (privatización e destrución dos programas sociais) buscaron superar o estancamento tratando de equilibrar os orzamentos. Pero aínda que isto non parecía importante na contabilidade do período, este cambio dramático tivo un efecto retroactivo radical.
Como a rendibilidade aínda non se recuperou, as reducións de défice causadas pola equilibración do orzamento significaron un gran golpe á demanda engadida, co resultado de que durante a primeira metade da década de 1990, Europa e Xapón experimentaron recesións devastadoras, as peores do período da posguerra, e a economía de Estados Unidos se viu obrigada a recorrer a formas de estímulo máis poderosas e arricadas para contrarrestar a tendencia ao estancamento. En particular, substituíu o défice público do keynesianismo tradicional co défice privado e a inflación dos activos do que podía chamarse o keynesianismo do prezo dos activos, simplemente unha burbulla económica.
No gran ascenso do mercado de valores da década de 1990, as corporacións e os fogares ricos viron expandir masivamente a súa riqueza en diñeiro. Polo tanto puideron embarcarse nun aumento récord de endebedamento e, sobre esta base, soster unha poderosa expansión do investimento e o consumo. O así chamado boom da ‘nova economía’ foi a expresión directa da burbulla histórica do prezo das accións dos anos 1995-2000. Pero como os prezos das accións subiron a pesar da caída da taxa de ganancia e como os novos investimentos exacerbaron a sobrecapacidade industrial, iso rapidamente asegurou a caída da bolsa e a recesión de 2000-2001, deprimindo a rendibilidade no sector non financeiro ao seu nivel máis baixo desde 1980.
Sen inmutarse, Greenspan e a Reserva Federal, axudados por outros importantes Bancos Centrais, contrarrestaron o novo ciclo descendente con outra rolda de inflación dos prezos dos activos, e isto foi esencialmente o que nos trouxo onde estamos hoxe. Ao reducir a cero as taxas de xuros a curto prazo por tres anos, facilitaron unha explosión sen precedentes históricos do endebedamento dos fogares, que contribuíu e alimentou a suba dos prezos das casas e a riqueza familiar.
Segundo ‘The Economist’, a burbulla inmobiliaria mundial entre 2000 e 2005 foi a maior de todos os tempos, superando mesmo a de 1929. Isto fixo posíbel un aumento sostido do gasto de consumo e do investimento residencial, que xuntos impulsaron a expansión. O consumo persoal máis a construción de vivendas dan conta de entre o 90 ao 100% do crecemento do PIB de Estados Unidos nos primeiros cinco anos do actual ciclo económico. Durante o mesmo intervalo, só o sector inmobiliario, segundo Economy.com de Moody’s, foi responsábel por case o aumento do 50% do PIB, que do contrario sería -2,3% en lugar de 1,6%.
Así, xunto cos défices orzamentarios reaganianos de G.W Bush, a marca nos défices dos fogares permitiu enxergar o débil que realmente era a recuperación económica subxacente. O incremento da demanda consumista apoiada con débeda, así como o crédito excesivamente barato, non só reviviu a economía norteamericana, senón especialmente, polo impulso dunha nova onda de importacións e o aumento do déficit de conta corrente (balance de pagamentos e comercio) a niveis marca, alimentou o que parecía ser unha impresionante expansión económica global.
Brutal ofensiva corporativa
Pero se os consumidores fixeron a súa parte, non se pode dicir o mesmo das firmas privadas, a pesar do estímulo económico récord. Greenspan e a Fed inflaran a burbulla inmobiliaria para darlle tempo ás corporacións para desembarazarse do seu exceso de capital e retomar o investimento. Pero, en lugar disto, ao centrarse en restaurar a taxa de ganancias, as corporacións desencadearon unha brutal ofensiva contra os traballadores.
Elevaron a produtividade, non tanto polo aumento dos investimentos en plantas avanzadas e equipamento senón por medio do recorte radical nos empregos, obrigando os traballadores que quedaron a utilizaren os tempos mortos. Ao manter baixos os salarios e á vez extraer máis produción por persoa, apropiáronse na forma de ganancias dunha porción do crecemento do sector non financeiro do PIB sen precedentes históricos.
As corporacións non financeiras, durante esta expansión, elevaron significativamente as súas taxas de ganancias, aínda que este crecemento non chegou ata os xa reducidos niveis da década de 1990. Ademais, tendo en conta que o grao ao cal se elevou a taxa de ganancia fora alcanzado simplemente pola vía de elevar a taxa de explotación -facendo que os traballadores traballen máis e pagándolles menos a hora- había razóns para dubidar de canto tempo podía continuar. Pero sobre todo, ao mellorar a rendibilidade por medio de manter baixa a creación de emprego, o investimento e os salarios, as empresas norteamericanas mantiveron baixo o crecemento da demanda agregada e polo tanto socavaron o seu propio incentivo para expandirse.
Simultaneamente, en lugar de aumentar o investimento, a produtividade e o emprego para aumentar as ganancias, as firmas buscaron explotar o baixo custo dos empréstitos para mellorar a súa posición e a dos seus accionistas pola vía da manipulación financeira -liquidando as súas débedas e dividendos, comprando as súas propias accións para subir o seu valor, particularmente na forma dunha enorme onda de fusións e adquisicións. En Estados Unidos, durante os últimos catro ou cinco anos, a recompra de dividendos e accións como parte de ganancias acumuladas (‘retained earnings’) explotou aos seus niveis máis altos da posguerra. A mesma clase de cousas ocorreron en toda a economía mundial -Europa, Xapón e Corea-.
O estourido das burbullas
O límite é que, en Estados Unidos e o mundo capitalista avanzado desde o ano 2000, vimos o crecemento máis lento da economía real desde a segunda guerra mundial e a maior expansión da economía financeira na historia de Estados Unidos. Non é necesario un marxista para dicir que isto non pode continuar.
Por suposto, así como a burbulla da bolsa dos anos 1990 estourou, a burbulla inmobiliaria tamén explotou. Como consecuencia, a película da expansión impulsada polo boom inmobiliario que vimos durante o ciclo ascendente está agora reverténdose. Hoxe, os prezos das casas xa empezaron a caer un 5% do seu punto máis alto de 2005, pero isto só é o comezo. Segundo a estimación de Moody’s, no momento en que a burbulla inmobiliaria desinfle completamente a principios de 2009, os prezos das vivendas caerían un 20% en termos nominais –mesmo en termos reais-, de lonxe a maior caída na historia norteamericana da posguerra.
Así como o efecto riqueza positivo da burbulla inmobiliaria impulsou a economía, o efecto negativo da caída do mercado inmobiliario está empurrándoa cara a baixo. Co valor das súas vivendas á baixa, as familias xa non poden tratar as súas casas como caixeiros automáticos, e os empréstitos aos fogares están colapsando, polo que teñen que reducir o seu consumo.
O perigo subxacente é que os fogares norteamericanos, ao xa non poder “aforrar” a través da elevación do valor das súas vivendas, comecen rapidamente a aforrar verdadeiramente, elevando a taxa de aforro persoal, que agora está no seu nivel máis baixo da historia, facendo caer o consumo. Ao comprender como a fin da burbulla inmobiliaria afectaría o poder de compra dos consumidores, as firmas recortaron a incorporación de persoal, co resultado de que o crecemento do emprego caeu significativamente desde principios de 2007.
Mercé á crise inmobiliaria e á desaceleración do emprego, xa no segundo trimestre de 2007, o fluxo total real de diñeiro aos fogares, que aumentara a unha taxa anual de arredor do 4,4% en 2005 e 2006, caera ata case cero. Noutras palabras, se un suma os ingresos reais dispoñíbeis dos particulares, máis os seus ingresos pola diferenza entre o prezo da vivenda e a hipoteca, máis os créditos para consumo, máis a realización de ganancias de capital, descubrirá que o que teñen para gastar deixou de crecer. Bastante antes de que a crise financeira golpease o pasado verán, a expansión xa estaba agonizando.
O desastre sub-prime, que xurdiu como unha extensión directa da burbulla financeira, está complicando en gran medida o ciclo declinante, facéndoo moi perigoso. Os mecanismos que ligan os empréstitos hipotecarios non escrupulosos a unha escala titánica, as execucións masivas de vivendas, o colapso do mercado de títulos financeiros apoiado por hipotecas sub-prime, e a crise dos grandes bancos que directamente tiñan esas cantidades de títulos, requiren unha discusión á parte.
Simplesmente se pode dicir a xeito de conclusión -debido a que as perdas dos bancos, xa enormes, son tan reais, e a que probabelmente crezan moito máis a medida que empeore a caída- que a economía enfronta a perspectiva, sen precedentes no período de posguerra, dun conxelamento do crédito no mesmo momento en que está esvarando nunha recesión, e que os gobernos enfrontan un problema dunha dificultade sen precedentes para evitar este resultado.
[Artigo tirado do sitio web ‘Cuba Socialista’] [Voltar ao inicio desta nova]
